O osobie tytułowej księżnej przypomniał nam Karol de Ślepowron Wróblewski, sekretarz toruńskiego Oddziału Związku Szlachty Polskiej. Postanowiliśmy więc zebrać w jednym miejscu dostępne informacje z nadzieją, że uda nam się zdobyć tę ostatnią: gdzie i kiedy księżna zmarła. Chcemy bowiem godnie ją upamiętnić.
Maria Uznańska
Maria Laura Stanisława de domo Uznańska urodziła się 8 maja 1885 w Szaflarach. Pochodziła ze znamienitej rodziny: jej ojcem był Adam Tomasz Eustachy Uznański h. Jastrzębiec (1837-1903), matką zaś Lucyna Maria Żychlińska h. Szeliga (1844-1921). Maria wychowywała się zapewne w Szaflarach, które – co ciekawe – mają też swój wątek toruński. Otóż w Szaflarach urodził się Jakub Kazimierz Rubinkowski (1668–1749), toruński rajca, który na terenie obecnej dzielnicy Rubinkowo założył folwark i wybudował dworek szlachecki.
Majątek w Szaflarach został opisany w XIX w. przez Ludwika Zejsznera w następujący sposób:
jest to dwór murowany, jak i liczne domostwa folwarczne, obwiedzione przy tym białym murem wśród grup bujnych drzew, które niemało uroku dodają tej pięknej siedzibie […] W miejscu zamku stoi teraz altana murowana […] Ale najwspanialszy jest widok na Tatry.
Jednak Michał Bałucki, opisując swoją wycieczkę w Tatry w 1859 opisał Szaflary jako miejsce nieciekawe, zaś dwór jako w szczerym polu kawałek od lasu ponuro wyglądający.
Nie znamy szczegółów z młodzieńczego życia Marii, zakładamy jednak, że odebrała staranne wykształcenie, a w szczególności, że świetnie opanowała znajomość języka angielskiego. Być może spacerowała po Tatrach, wszak znaczna ich część należała do rodziny Uznańskich.
Książe Aleksander Sułkowski
Drugą osobą, ważną w tej historii, jest książę Aleksander Józef Tomasz Sułkowski herbu Sulima (1873–1905) z Rydzyny. Jego przodek, hrabia Aleksander Józef Sułkowski (1695–1762) – niegdysiejszy pierwszy minister rządu w Saksonii oraz faworyt króla Augusta III Sasa – zabiegając w Wiedniu o tytuł książęcy nabył w lutym 1752 r. wolne państwo stanowe Bielsko na Śląsku austriackim. W marcu tego samego roku otrzymał z rąk cesarzowej Marii Teresy tytuł księcia (Fürst) w Czechach, dobra bielskie zostały podniesione do rangi księstwa (Fürstentum), przekształcone w fideikomis z prawem primogenitury. Kilka miesięcy później cesarz Franciszek I Stefan nadał Sułkowskiemu tytuł księcia Rzeszy. W 1754 r. Maria Teresa rozszerzyła tytuł na potomstwo księcia bielskiego, synów: Augusta (II książę bielski, I ordynat rydzyński), Aleksandra Antoniego (III książę bielski, II ordynat rydzyński), Franciszka (IV książę bielski – twórca linii bielskiej), Antoniego (III ordynat rydzyński – twórca linii rydzyńskiej) i Kazimierza oraz książęce córki: Joannę, Józefę, Petronelę i Teresę. Następnie w tym samym roku Maria Teresa odrębnym dyplomem nadała Aleksandrowi Józefowi Sułkowskiemu dziedziczny tytuł Herzog (przysługujący najstarszemu męskiemu przedstawicielowi familii), a potomnym dziedziczny tytuł Fürst (przekazywany jedynie w linii męskiej). Bielsko zostało księstwem wyższej rangi (Herzogtum), potwierdzone zostały także zasady jego dziedziczenia, ukonstytuowane dwa lata wcześniej.
Szczegóły tej ciekawej historii opisane zostały w Wikipedii tutaj >>>> oraz tutaj >>>>. Osoby zainteresowane tym rodem odsyłamy zaś do świetnej pracy „Zapomniani książęta? Sułkowscy w XVIII-XX wieku” pod redakcją Dariusza Nawrota i Grzegorza Madeja (Katowice 2016), dostępnej tutaj >>>> Szerzej zaś o Aleksandrze Józefie Sułkowskim i jego potomnych można przeczytać w publikacjach Adama Perłakowskiego „Kariera i upadek królewskiego faworyta. Aleksander Józef Sułkowski w latach 1695–1738″ (Kraków 2013) oraz Grzegorza Madeja „Bielska linia książęcego rodu Sułkowskich (1786–1918)” (Bielsko-Biała 2018) – ta praca jest nadal do nabycia w Muzeum Historycznym w Bielsku-Białej.
Ślub Marii i Aleksandra
W 1903 r. Maria miała 18 lat. Książe Aleksander był od niej 12 lat starszy, kończył 30 lat. Właśnie w 1903 r. młodzi pobrali się, ślub odbył się 1 grudnia w Szaflarach. Zachował się wpis w księdze parafialnej tamtej uroczystości (nr 12), pochodzący z tej strony >>>>>. Maria była drugą żoną Aleksandra, pierwszą była Aniela Mycielska (1869-1902).
Nie dotarliśmy do informacji o losach małżonków Sułkowskich, możemy jednak przypuszczać, że udali się podróż. Półtora roku po ślubie, 10 maja 1905 w San Remo umiera bowiem książę Aleksander. Czy Maria była wówczas z mężem we Włoszech?
Małżonkowie nie doczekali się potomstwa, chociaż ówczesna prasa spekulowała inaczej (poniżej: Nowiny Raciborskie z 16 maja 1905 r.).
MUS czyli Sonety Szekspira
Wspomnieliśmy już, że Maria zapewne dobrze opanowała język angielski. Przypuszczenie to związane jest z tym, że w 1913 r. opublikowała tłumaczenie niemal wszystkich sonetów Williama Szekspira (opuściła sonety 135 i 136 jako nieprzetłumaczalne). Publikacja została wydana w znanej krakowskiej oficynie Gebethner i Wolf pod pseudonimem MUS czyli Maria Uznańska Sułkowska. Poniżej okładka pozycji, którą udało nam się kupić w jednym z antykwariatów niemal za symboliczną złotówkę (sprzedawca nie wiedział, kto jest autorem – czy raczej autorką – tej pracy):
W naszej ocenie tłumaczenie to stanowi ogromny wkład w polską kulturę i szkoda, że zostało zapomniane. Chociaż praca tłumaczki nie wytrzymała próby czasu (późniejsze tłumaczenia są oceniane jako dużo lepsze), to Maria Sułkowska niewątpliwie przyczyniła się do znajomości poezji Szekspira w Polsce. Osoby zainteresowane tym przekładem odsyłamy do ciekawej pracy „Złączyłem z wierszem już mój żywot smutny”. Maria Sułkowska i jej przekład sonetów Szekspira” autorstwa Marty Gibińskiej (informacja o pracy i jej pełny tekst dostępne tutaj >>>>). To interesująca publikacja z dziedziny historii literatury, szczegółowo opisująca pracę MUS.
Warto dodać, że ponadto w 1917 r. w znanej drukarni Anczyca w Krakowie wydana została książeczka Tristan II. Wiersze ulotne i fragmenta, bez nazwiska autora, jednak popełniona przez księżną Marię. Całość tej pracy dostępna jest tutaj>>>>>>
Bielawy koło Torunia
W roku 1921 r. księżna Maria Sułkowska pojawia się w Toruniu. W tym bowiem roku kupuje majątek ziemski Bielawy, położony tuż obok Torunia (obecnie to dzielnica miasta).
O tym jak księżna Maria zarządzała majątkiem Bielawy nie mamy w zasadzie żadnych informacji (a może czekają na opracowanie i udostępnienie?). Wiemy jedynie, że z dawnego dworu (folwarku, należącego do biskupów włocławskich) zachowały się resztki założenia parkowego oraz dwór (mocno przebudowany i zniekształcony). Dwór ten – wraz z informacjami o osobie ostatniej przedwojennej właścicielki – pojawia się na łamach lokalnej prasy.
Mamy tu jednak sporą ciekawostkę, w latach międzywojennych jego właścicielką była księżna Maria Sułkowska –
mówił Henryk Miłoszewski, ówczesny prezes Oddziału Miejskiego PTTK w Toruniu w artykule Szymona Spandowskiego z 2011 r. I od tamtego czasu, poza pewną ciekawostką, osoba Marii Sułkowskiej nie została bliżej opisana.
Gdzie i kiedy zginęła bądź zmarła Maria Sułkowska?
Powodem, dla którego zainteresowaliśmy się osobą księżnej jest chęć upamiętnienia jej osoby. Jednak w tym celu konieczne jest poznanie okoliczności jej śmierci. W tym zaś temacie podawane się dwie sprzeczne informacje: rok 1939 oraz rok 1943.
Informację o rozstrzelaniu Marii Sułkowskiej na podtoruńskiej Barbarce w 1939 r. podał autor hasła w Wielkiej Internetowej Encyklopedii Torunia, p. Jerzy Marchewka, pisząc o majątku Bielawy:
Ostatnią właścicielką tego majątku od 1921` roku była księżna Maria Sułkowska, rozstrzelana przez Niemców w 1939 roku na Barbarce.
Nie podał jednak źródła tej informacji.
Natomiast rok 1943 (bez bliższej daty) podawany jest przez Wikipedię (oraz szereg innych źródeł), prawdopodobnie za wpisem w Wielkiej Encyklopedii Tatrzańskiej (przypomnijmy, że Uznańscy byli właścicielami znacznej części tego pasma górskiego).
Jak było naprawdę? Poproszony o sprawdzenie tych informacji Marcin Orłowski, znany przewodnik toruński, wskazał, że Marii nie ma na żadnej z list ofiar zbrodni na Barbarce (a były trzy takie listy).
Zagadka rozwiązana!
Nie czekając na ustalenia specjalistów w sprawie śmierci księżnej swoje śledztwo internetowe przeprowadził Karol de Ślepowron Wróblewski z naszego Oddziału. W trakcie tych poszukiwań dotarł on do artykułu autorstwa Stanisława Sierotwińskiego z 1966 r. „Kronika życia literackiego w Polsce pod hitlerowską okupacją: próba przeglądu zdarzeń w układzie chronologicznym” (artykuł dostępny tutaj >>>). W 1988 r. autor ten wydał dwutomową publikację poświęconą tej tematyce. Cóż zatem wynika z tego tekstu?
Otóż na stronie 34 w rozdziale Maj 1943 znajdujemy taką oto informację:
6. W Krakowie zmarła literatka Maria z Uznańskich Sułkowska
Analogicznej treści informacja umieszczona jest w skorowidzu na końcu tej publikacji:
Sułkowska Maria z Uznańskich 6 V 43
Tym samym zagadkę możemy uznać w zasadzie za rozwiązaną!
Księżna Maria Sułkowska zmarła w Krakowie 6 maja 1943 r.
Oczywiście purysta może zapytać o źródło tych informacji (publikacja ich nie podaje), niemniej jednak uważamy już teraz, że informacja o śmierci księżnej Marii Sułkowskiej w 1939 r. nie jest prawdziwa. Temat będziemy jeszcze drążyć, niemniej nasze poszukiwania zostały bardzo mocno ukierunkowane na Kraków w maju 1943 r. Niemniej już teraz podejmiemy działania dla upamiętnienia osoby księżnej Marii Laury Stanisławy Sułkowskiej, ostatniej właścicielki Bielaw.