Osoba księżnej Marii z Uznańskich Sułkowskiej nadal jest nieco tajemnicza. Udało się co prawda ustalić, że zmarła w 1943 r. w Krakowie, niemniej jednak jej działalność w Toruniu nie została do tej pory w żaden sposób wyświetlona. Być może w przyszłości uda się dokonać nowych i ciekawych ustaleń, tymczasem zaś można napisać kilka zdań o majątku księżnej w toruńskich Bielawach i Kaszczorku. Ciekawe akta znajdują się bowiem w toruńskim Archiwum Państwowym. Księżna Maria Sułkowska odsłania przed nami coraz więcej tajemnic.
Akta w AP Toruń przy ul. Idzikowskiego
Poszukiwania informacji o księżnej Marii Sułkowskiej, zainspirowane kupnem Sonetów Szekspira w jej tłumaczeniu (o czym wspomniałem tutaj >>>>), skłoniły mnie do skierowania uwagi na Archiwa Państwowe. Dzięki stronie szukajwarchiwach.pl ustaliłem, że w toruńskim AP znajdują się akta postępowania prowadzonego w latach 30tych w sprawie majątku księżnej (sygnatura 69/83/0/12.8/1636):
„Wyłączenia z art.4 ustawy o wykonaniu reformy rolnej w majątku Kaszczorek (Bielawy) pow. toruński”
Reforma rolna i wyłączenia
Reforma rolna to wcale nie jest wymysł PRL. Odrodzona w 1918 r. Polska pilnie potrzebowała zmiany zasad korzystania z gruntów rolnych przez chłopów, w czym miała pomóc parcelacja majątków ziemskich. Pierwszą uchwałę w tej sprawie podjęto już w 1919 r., w 1920 r. uchwalono zaś stosowną ustawę. Co ciekawe z dzisiejszego punktu widzenia, ustawa została uchwalona jednogłośnie, głównie w celu aktywizacji chłopów w wojnie z bolszewikami. Jednak jako niezgodna z Konstytucją, ustawa pozostała praktycznie martwa.
Kolejną ustawę w tej sprawie uchwalono w grudniu 1925 r. i w jej wykonaniu rozparcelowano około jednej piątej ziemi należącej do majątków ziemiańskich. Ustawa została opublikowana dokładnie 98 lat temu, 9 stycznia 1926 r. (Dz. U. z 1926 r. poz. 1). Tekst ustawy dostępny tutaj >>>
Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w art. 4 ustawy o wykonywaniu reformy rolnej z obszaru użytków rolnych, będących na całym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej własnością jednej osoby, względnie współwłasnością kilku osób, nie ulegają obowiązkowi parcelacyjnemu obszary w nieruchomościach ziemskich poza miastami o powierzchni 180 ha (bez sadów, dróg i terenów zabudowanych, jak również niektórych obszarów lasów i wód). Cała reszta miała być rozparcelowana. Szczegóły reformy opisane są np. w tym artykule >>>> Na tejże podstawie prawnej prowadzone było postępowanie także wobec księżnej Marii Sułkowskiej.
Akta postępowania
Teczka zawiera kilkadziesiąt stron dokumentów urzędowych oraz trzy mapy, w tym tę najciekawszą – czyli majątku Marii Sułkowskiej. Zanim jednak pokażę tę mapę wspomnę, że w części dokumentów – a były to lata 30te – tytułowano Marię Sułkowską księżną. I to pomimo postanowień Konstytucji marcowej. Musiała cieszyć się szacunkiem otoczenia.
Dla osób zainteresowanych udostępniam skan części dokumentów z tej teczki. Pominąłem większość korespondencji urzędowej z okresu poprzedzającego ostateczny pomiar i sporządzenie mapy. Zasadnicza część to protokół graniczny z 1936 r. oraz dokumentacja bezpośrednio go poprzedzająca. Skan można pobrać tutaj: Sułkowska ap toruń
Wynika z tego, że dla celów reformy ustalono, iż księżna Sułkowska na terenie Polski posiadała łącznie 367.65.36 hektarów, tylko w okolicach Torunia. Okazuje się także, że aktywnie uczestniczyła ona w postępowaniu. Co prawda nie złożyła wniosku o wyłączenie jej gruntów z reformy rolnej, to jednak później (po decyzji z 1931 r.) wnosiła o pewne korekty i inny niż początkowo zakładano podział gruntów. Jej dwa wnioski z marca 1936 r. (są to chyba jej odręczne pisma) zostały w zasadzie uwzględnione i ostatecznie w 1936 r. dokonano stosownych wyłączeń spod reformy: na podstawie wspomnianego powyżej art. 4 wyłączono 189.26.74 ha (w tym – obok 180 ha roli – także parki, sady, rowy, wody i tereny zabudowane), resztę zaś – czyli 178.38.62 ha przeznaczono na cele reformy.
Mapa majątku księżnej Marii Sułkowskiej
Najciekawszym być może dokumentem jest ostateczna mapa majątku, w graniach zatwierdzonych w 1936 r. Nie podejmuje się wpisania tego rejony w dzisiejsze granice Torunia, niemniej jednak widać wyraźnie, że teren ten obejmował cześć dzisiejszego Rubinkowa, Bielaw i osiedla Na Skarpie. Być może znajdzie się ktoś to dokładnie wpisze te granice w dzisiejszy plan miasta?
Niestety, nawet w przybliżeniu nie potrafię wskazać, gdzie znajdowała się ziemia księżnej w Kaszczorku. Na planie widać, że jedna z parceli obejmowała część nabrzeża Wisły i starorzecza, grunt przecięty jest drogą (może to obecna ul. Turystyczna?).
Poniżej mapa w całości oraz fragment centralny (skrzyżowanie dzisiejszych ulic Szosa Lubicka i Olsztyńska).
Ciekawa jest informacja, że księżna przekazała gminie w Bielawach grunt pod budowę szkoły publicznej, jednak do 1936 r. gmina nie zajęła tej działki. Czy szkołę wybudowano jeszcze przed wojną?
Ciekawe jest też to, że na kilku dokumentach zachował się oryginalny podpis księżnej.
Reforma rolna w czasach PRL była już w pełni skuteczna….
Sprawa majątku księżnej Sułkowskiej ma jeszcze jeden ciekawy wątek. Otóż jak ustalił p. Grzegorz Madej z Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej, badacz historii rodu Sułkowskich, a archiwum niemieckim (Bundesarchiv) znajdują się akta dotyczące zarządu majątkiem Bielawy w okresie 1943-1945, a więc po śmierci księżnej. Szczegóły na zdjęciu, udostępnionym przez p. Grzegorza Madeja.
